Nguyên nhân và triệu chứng suy dinh dưỡng ở trẻ

Suy dinh dưỡng ở trẻ là vấn đề sức khỏe cộng đồng có hậu quả lâu dài: làm tăng nguy cơ mắc bệnh, tử vong ở trẻ nhỏ, ảnh hưởng phát triển nhận thức và năng suất khi trưởng thành. Suy dinh dưỡng không chỉ là “thiếu cân” mà bao gồm nhiều dạng: thấp còi (stunting, thấp chiều cao theo tuổi), gầy còm/teo cơ (wasting), nhẹ cân (underweight). Thiếu vi chất dinh dưỡng, và thậm chí thừa cân béo phì như một mặt của malnutrition. Trên bình diện toàn cầu, ước tính năm 2024 có khoảng 150,2 triệu trẻ dưới 5 tuổi bị thấp còi. 42,8 triệu bị gầy còm (wasting) và hơn 35 triệu trẻ thừa cân/ béo phì. 

Xem thêm: Gợi ý thực đơn giảm cân trong 1 tuần hiệu quả

Phân loại các triệu chứng khác nhau của suy dinh dưỡng

• Thấp còi (stunting): chiều cao/tuổi thấp (height-for-age < −2 SD so với chuẩn WHO). Biểu hiện suy dinh dưỡng mạn, ảnh hưởng phát triển trí não.
• Gầy còm / wasting: cân nặng/chiều cao thấp (weight-for-height < −2 SD). Biểu hiện thiếu năng lượng/protein cấp tính.
• Suy dinh dưỡng cấp tính nặng (SAM): xác định bằng một trong các tiêu chuẩn: cân nặng/chiều cao < −3 SD, MUAC < 115 mm, hoặc phù 2 chân. SAM có nguy cơ tử vong cao và cần can thiệp y tế ngay. 

Nguyên nhân chính 

1. Nguyên nhân tức thời
   • Ăn uống không đủ về năng lượng hoặc thiếu vi chất (sữa mẹ không được duy trì, cho ăn bổ sung không đúng cách, khẩu phần nghèo đa dạng).
   • Bệnh nhiễm lặp lại (tiêu chảy, nhiễm đường hô hấp, ký sinh trùng ruột) làm giảm hấp thu dinh dưỡng và tăng nhu cầu dinh dưỡng.
     hai yếu tố này tương tác chặt chẽ và gây giảm tăng trưởng nhanh.
2. Nguyên nhân nền tảng
   • An ninh lương thực hộ gia đình kém; chăm sóc trẻ không đầy đủ (kiến thức cho mẹ, thời gian chăm sóc); dịch vụ y tế, vệ sinh – nước sạch kém.
   • Môi trường sống ô nhiễm/thiếu vệ sinh dẫn tới enteric infections và rối loạn ruột mạn làm giảm hấp thu dinh dưỡng. 
3. Nguyên nhân cơ bản
   • Nghèo đói, bất bình đẳng giới, chính sách xã hội/kinh tế yếu — những yếu tố này làm hạn chế nguồn lực để đảm bảo thực phẩm, dịch vụ y tế, giáo dục cho bà mẹ và trẻ.

Yếu tố nguy cơ thường gặp

• Cân nặng lúc sinh thấp, sinh non.
• Mẹ thiếu dinh dưỡng hoặc thiếu chăm sóc trước và trong khi mang thai.
• Bắt đầu cho ăn bổ sung quá sớm hoặc quá muộn; chế độ bổ sung nghèo đa dạng.
• Tiền sử nhiễm khuẩn tái phát (tiêu chảy, viêm hô hấp), thiếu vệ sinh, không được tiêm chủng đầy đủ.
• Nghèo vùng sâu vùng xa, dân tộc thiểu số ở Việt Nam tỷ lệ thấp còi phân bố không đồng đều, cao hơn ở vùng trung du, miền núi và Tây Nguyên.

Xem thêm:Tháp dinh dưỡng cho phụ nữ mang thai

Triệu chứng lâm sàng mà phụ huynh chú ý

Triệu chứng trên lâm sàng điều kiện cấp/khẩn cấp (cần can thiệp y tế ngay):

• Phù hai chân, bụng chướng (gợi ý kwashiorkor/ phù dinh dưỡng).
• Suy mòn rõ rệt: xương sườn, mông lộ rõ, da nhăn.
• Không bú/ăn, li bì, phản ứng kém — trẻ không tỉnh táo/không chơi.
• Tiêu chảy kéo dài, sốt, nôn mửa, mất nước nặng.
  Những trẻ có suy dinh dưỡng cấp tính nặng (MUAC <115 mm, hoặc cân nặng/chiều cao < −3 SD, hoặc phù) có nguy cơ tử vong cao và cần nhập viện/điều trị theo phác đồ chuyên biệt (tái dinh dưỡng, kiểm soát nhiễm trùng, bù dịch an toàn, cung cấp năng lượng và vi chất).

Triệu chứng mạn, nhẹ hơn (cảnh báo sớm):

• Tăng chậm cân nặng/chiều cao so với biểu đồ tăng trưởng (điểm quan trọng nhất để phát hiện sớm).
• Chậm đạt mốc phát triển (đi bộ, ngôn ngữ).
• Tóc mỏng, đổi màu (xanh/đỏ), da mỏng, dễ chảy máu; dễ nhiễm khuẩn.
• Dấu hiệu thiếu vi chất: thiếu máu (pallor — thiếu sắt), chứng quáng gà (ban đêm — thiếu vitamin A), tiêu chảy kéo dài (thiếu kẽm làm kéo dài thời gian bệnh). Ở Việt Nam, khảo sát cho thấy thiếu kẽm và thiếu máu vẫn là vấn đề phổ biến.

Chẩn đoán sàng lọc và xác định

• Theo dõi biểu đồ tăng trưởng: cân nặng theo tuổi, chiều cao theo tuổi, cân nặng theo chiều cao; đánh giá bằng z-score so với chuẩn WHO.
• MUAC (vòng cánh tay giữa): công cụ đơn giản cho sàng lọc cộng đồng; MUAC <115 mm có nguy cơ suy dinh dưỡng cấp tính nặng.
• Kiểm tra phù, đánh giá dấu hiệu lâm sàng nặng (li bì, khó thở, nôn, tiêu chảy nhiều).
  Các tiêu chuẩn và phác đồ điều trị nặng/sơ cấp được WHO/những hướng dẫn quốc tế quy định rõ. 

Hậu quả và tầm quan trọng can thiệp

Suy dinh dưỡng nặng làm tăng nguy cơ tử vong, góp phần đáng kể vào tỷ lệ tử vong trẻ dưới 5 tuổi; suy dinh dưỡng mạn (thấp còi) liên quan giảm hiệu suất học tập, giảm thu nhập khi trưởng thành và gánh nặng kinh tế-xã hội lớn. Vì vậy phòng ngừa trong “1.000 ngày đầu đời” (từ thụ thai đến 2 tuổi) là then chốt để ngăn thấp còi không hồi phục hoàn toàn. 

Suy dinh dưỡng tại Việt Nam

Kết quả Tổng điều tra Dinh dưỡng quốc gia 2019–2020 do Bộ Y tế công bố cho thấy tình trạng dinh dưỡng còn nhiều thách thức, với sự khác biệt vùng miền rõ rệt; các nghiên cứu tiếp theo báo cáo tỷ lệ thấp còi/ nhẹ cân/ gầy khác nhau theo nhóm tuổi (ví dụ một số báo cáo tổng thể ghi tỷ lệ stunting ~12–19% tuỳ nhóm tuổi và vùng). Đồng thời, UNICEF báo động rằng nhiều trẻ suy dinh dưỡng cấp tính nặng tại Việt Nam không được phát hiện hoặc điều trị đầy đủ (báo cáo nêu tới mức độ trẻ nặng không được điều trị). 

Khuyến nghị thực hành (tóm tắt cho phụ huynh và cán bộ y tế)

• Phụ huynh: theo dõi biểu đồ tăng trưởng định kỳ; nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn 6 tháng, giới thiệu ăn bổ sung phù hợp độ tuổi, tăng đa dạng thực phẩm; đảm bảo vệ sinh, tiêm chủng và khám bệnh khi trẻ ốm.
• Cơ sở y tế/cộng đồng: sàng lọc bằng MUAC/bảng tăng trưởng; can thiệp dinh dưỡng sớm (giáo dục IYCF), bổ sung vi chất theo hướng dẫn; điều trị kịp thời SAM theo phác đồ WHO (RUTF, quản lý nhiễm khuẩn, bù dịch an toàn). 

Kết luận

Suy dinh dưỡng ở trẻ là một vấn đề đa chiều — không chỉ thiếu thức ăn mà còn liên quan bệnh, chăm sóc, vệ sinh, và bối cảnh xã hội kinh tế. Phát hiện sớm qua theo dõi biểu đồ tăng trưởng và sàng lọc cộng đồng, kết hợp can thiệp dinh dưỡng, y tế và cải thiện môi trường sống là những chiến lược then chốt để giảm gánh nặng này. Trên toàn cầu và ở Việt Nam, dù đã có tiến bộ, vẫn cần nỗ lực liên ngành để bảo đảm mọi trẻ em đều có cơ hội phát triển toàn diện. 

THÔNG TIN LIÊN HỆ

Website: https://fourt.vn/

Facebook: https://www.facebook.com/FourTpilatesacademy

Instagram: https://www.instagram.com/fourt_pilates/

Hotline: 0944.731.555